آتشكده كازرون

ماکسیم سیرو

اشاره: آن چه در ادامه می خوانید مقاله ای است از ماکسیم سیرو  باستان شناس معروف که در حدود سال های 1316 شمسی به بعد به عنوان آرشیتکت حکومت ایران بناهای باستانی را مورد بررسی قرار داد. به گفته ی آندره گدار یکی از باستان شناسان معروف فرانسوی بنای مورد اشاره ی ماکسیم سیرو یک چهارطاقی کوچک و ویران است که نه در خود کازرون بلکه در حدود ده کیلومتر قبل از ورود به آن، سمت چپ جاده [قدیمی] شیراز  در مدخل دشتی که از کازرون و از طریق جره به فراشبند می رود واقع شده است. همان جایی که می دانیم مهرنارسه وزیر بهرام پنجم، مشهور به گور، چهار آتشگاه بنا کرد.

هم آندره گدار و هم ماکسیم سیرو اعتقاد دارند که با توجه به این که ساختمان چهار طاق کازرون از همه جهت شبیه کاخ سروستان است می توان بنای کاخ را  نیز به وزیر بهرام پنجم نسبت داد. همچنین آندره گدار می نویسد:«من قسمتی از دیواری که منطقه را محصور می کرده، باز یافتم. در داخل یک گودی بر زمین وجود دارد که بدون شک محل استخری بوده که از میان رفته است.«

*****

یکی از با شکوه ترین مناظر ایران چشم اندازی است که از فراز کتل پیرزن می توان شاهد آن بود. از این مکان جاده را که با پیچ و خم های متعدد خود در امتداد دامنه های مشجر کوه می خزد و از طریق کتل دختر به دره سوزان کازرون سرازیر می شود، می توان دید.

 

در ابتدای این پهنه و در طرف راست دیواره ای سنگی وجود دارد که با سنگ نگاره ای فاقد ظرافت و زیبایی، متعلق به عصر قاجاریه آذین شده است (این نقش به فرمان تیمورخان حک شده است). بعد از آن به مردابی می رسیم و کمی بعد از مرداب دیواری جسیم دارای دو درگاه نگاه ما را به سوی خود می کشد. این دیوار به فاصله حدود یک کیلومتر از جاده سربرافراشته و به عقیده ما ظاهر ویرانه ی آن باعث شده که هیچ جهانگردی به آن توجه نکند.

 

نقشه ی عمارت بی نهایت ساده است: تالاری مربع که هر وجه آن با طاقی بیضی شکلی به بیرون راه داشته و برفراز آن گنبدی نهاده بر گوشه بندی ها و فیل گوش ها. یکی از پایه ها و دو تا از طاقی ها ویران شده اند.

 

ابعاد خارجی بنا تقریباً 30/5 × 30/5 متر، ضخامت دیوارها یک متر و دهانه ی طاق ها 50/2 متر است شماره. پایه ها از قطعه سنگ هایی که ناهمواری های آن ها را تراشیده اند، در چینه های منظم به کمک ملاطی ضخیم از گچ ساخته شده اند. این نحوه سنگ چینی، به طوری که در ریزش های سمت جنوبی و غربی ملاحظه می شود، در داخل پایه ها نیز ادامه داشته است. ضربی طاقی های بیضی، (ارتفاع از زیر آهانه ی طاقی تا کف زمین حدود 40/2 متر) که یکی از آن ها سالم باقی مانده، به کمک همین قلوه سنگ ها، که اندازه خاصی ندارند، این ضربی ها را فقط ملاط گچی که در منطقه کازرون کیفیت فوق العاده ای دارد بر پا نگهداشته ولی باید بگوییم این شیوه ساختمان استفاده از چوب بست و تخته بندی را ایجاب می کند. گوشه بندی های چهارگانه که بر فراز سطح فوقانی طاقی های بزرگ ساخته شده گنبد را نگه داشته اند. این گوشه بندی ها که شکل و طرح مختصری دارند از ادغام دو سطح استوانه ای پدید آمده اند. در هر طرف آن ها دو گوشوار نه چندان واضح به شکل مثلث قوس دار به پایه دایره شکل گنبد می پیوندند. این مثلث ها در قسمت روی طاقی که از طرف خارج گوشه بندی را محدود می سازد، کمی برجسته هستند.

 

گنبد به کلی خراب شده و از آن چیزی باقی نمانده است و بنا بر این نمی دانیم آجری بوده یا از قطعات سنگ ساخته شده است، چرا که به خوبی مشاهده می شود که کاربنایی بلافاصله بعد از گوشه بندی ها در سطحی مدور و کاملاً مجزا متوقف شده و هیچ گونه آثار جداشدگی و ریزش ندارد و این نشان می دهد که در این سطح کار بنایی مدتی متوقف شده، سپس بالای آن گنبد را به شکل کاملاً محاط بر بنا یا با عقب نشینی ساخته اند. به نظر می رسد بنا دارای اندود بوده و دیواره های داخلی را مسطح کرده اند.

 

بر طبق نقشه، این بنا یک چهارطاق است. ساختمان هایی از این نوع در ایران به وفور یافت می شود. این بنا احتمالاً نیایشگاهی بوده که مأمن و پناهگاه یک محراب آتش بوده است و بدون شک در گذشته اجتماعی از مردم گرد آن بوده اند که متفرق شده یا جذب کارهای کشاورزی شده اند. از آن جا که این بنا در میان حصاری از تپه های کم ارتفاع قرار گرفته است، از فاصله دور دیده نمی شود و به همین جهت ما تصور میکنیم که آتشکده کوچکی بوده خاص اهالی محل. این آتشکده همان طور که اکنون نیز مشهود است بر سکویی خاکی با ارتفاع خیلی کم قرار داشته است. در حول و حوش آن هیچ گونه اثری از بناهای ضمیمه برای نگهداری آتش یا محل سکونت رهبانان دیده نمی شود.

 

به دلیل روشی که در ساختن این بنا به کار رفته و از روی مصالح آن در می یابیم که همزمان با بنای سروستان ساخته شده است. چون از این دو بنا با فاصله دو روز بازدید کردیم متوجه تشابه دیوارکشی ها و همگونی ضربی های طاق ها و طرح و ابعاد گوشه بندی ها شدیم. امکان دارد گنبد این بنا نیز مثل بنای سروستان آجری بوده باشد.

 

باید بگوییم که با دیدن این بنا در وهله اول گمان کردیم در مقابل یکی از چهار آتشگاهی که به گفته طبری توسط مهرنارسه ساخته شده و آقای هرتسفلد- بدون آن که دقیقاً محل آن ها را تعیین کند- آن ها را واقع در دره بین کازرون و فراشبند می داند قرار گرفته ایم. به گفته هرتسفلد یکی از این چهار آتشگاه- که دو تا بزرگ و دو دیگر کوچک بوده اند- که در زمره کوچک ها قرار داشته آتشگاه فراشبند است که شباهتهای زیادی با بنای یاد شده دارد. به هر حال این بنا چه یکی از چهار آتشگاه مذکور باشد چه نباشد (ما نتوانستیم در این مورد اطمینان حاصل کنیم) باید گفت که از همان گروه و متعلق به همان زمان یعنی دوران سلطنت بهرام پنجم (گور) می باشد.

منبع: کازرونیه (مجموعه مقالات کازرون­شناسی) / به کوشش عمادالدین شیخ­الحکمایی .ـ تهران: کازرونیه، 1381

بازچاپ به انضمام اشاره: هفته­نامه بیشاپور، سال دوم، شماره 66، صفحه 5 ـ 14/3/1384