چارتاقی/ چهارطاقی
تعریف، انواع و پراکندگی
چارتاقی یا چهارطاقی بناهایی با شکل متقارن چهار وجهی و با قاعده مربع را گویند که از چهار پایه با چهار تاق تشکیل شده و گنبدی به واسطهٔ چهار فیلپوش بر روی آنها ساخته شده است.
چارتاقی تعریفی اختصاصی و عمومی دارد. در تعریف اختصاصی، چارتاقیهای منفردی با عمر تقریبی دو هزار تا 1500 سال را گویند که در نواحی گوناگون ایران دیده می‌شوند و با همین نام شناخته می‌گردند. این چارتاقی‌ها، بناهای بزرگ و مستقلی هستند که عناصر معماری دیگری در آنها بکار نرفته و حتی بدون دیوار محاطی و در یا پنجره هستند.
پراکندگی جغرافیایی چارتاقی‌ها عموماً در نیمه غربی ایران، استان‌های میانی و جنوب غربی، و به ویژه در جنوب استان فارس است. پراکندگی چارتاقی‌ها در نیمه شرقی ایران بسیار محدود و اندک است.
علاوه بر این، نوعی دیگر از چارتاقی‌ها وجود دارند که بخاطر شباهت فراوان با چارتاقیهای منفرد با تعریف اختصاصی، با آنها اشتباه گرفته می‌شوند. این بناها با اینکه در ظاهر شبیه چارتاقی‌ها هستند اما تفاوت‌های مهمی با آنها دارند. این شبهچارتاقیها، بناهایی کوچک با ساختی ساده هستند که معمولاً در سده‌های اخیر ساخته شده‌اند. شبهچارتاقیها به منظور پوشش قبر، سایبان، خانه باغی، بقعه، و کارکردهای روزمرهٔ دیگری شبیه آن برپای شده‌اند. همچنین در شهرهای اردستان و زواره و برخی شهرهای جنوب کویر، بادگیرهایی چارتاقی‌مانند بر بام سرسرای خانه‌ها می‌سازند که آنها را نیز چارتاق می‌نامند.
اما در تعریف عمومی چارتاقی که ناظر بر سَبکی در معماری است؛ بخشی از بنا را که از چهار پایه و چهار تاق تشکیل شده و معمولاً اتاق مرکزی آن است، «چارتاقی» یا «معماری چارتاق» می‌نامند. چنین سازه‌ای در بسیاری از بناهای باستانی اعم از کاخ‌ها، مسجدها، امامزاده‌ها و نیایشگاه‌ها، کلیساها و بسیاری از بناهای دیگر دیده می‌شود که صحن اصلی و اتاق میانی این بناها با معماری چارتاق طراحی و ساخته شده است.
با این حال اتاق مرکزی برخی از این بناها واقعاً یک چارتاقی منفرد و اصیل بوده‌اند که در گذر زمان آنها را گسترش داده و یا بناهای دیگری بر آنها الحاق کرده‌اند. شمار این بناها فراوان هستند و به دلیل اینکه بنای اصلی چارتاقی در میان انبوهی از ساخت‌وسازها و آرایه‌های معماری فرورفته است، تشخیص آنها به راحتی امکان‌پذیر نیست (برای نمونه بنگرید به چارتاقی کهک).
فهرست چارتاقیهای ایران
1- چارتاقی بتخانهٔ آتشکوه، نیمه‌ور (سالم)
2- چارتاقی میل‌میلونه، نیمه‌ور (یک پایهٔ نیمهسالم)
3- چارتاقی نیاسر، کاشان (سالم، دستکاری و مرمت غیراصولی در سال‌های اخیر)
4- چارتاقی نویس (برزو)، تفرش (چهار پایهٔ نیمهسالم و بازسازی‌شده)
5- چارتاقی خیرآباد، بهبهان (چهار پایهٔ نیمهسالم و بازسازی‌شده)
6- چارتاقی کرمجگان، کهک (دو پایهٔ نیمهسالم)
7- چارتاقی کهک (سالم، انسداد درگاه‌ها و تبدیل به امامزاده زینب خاتون)
8- چارتاقی خورآباد، کهک (یک پایهٔ نیمهسالم)
9- چارتاقی خانه‌دیو، سبزوار (چهار پایهٔ نیمهسالم)
10- چارتاقی بازه‌هور، نیشابور (سالم، اکنون روزنهٔ شرقی مسدودشده)
11- چارتاقی چارقاپو، قصرشیرین (تخریب درجنگ و بازسازی‌شده)
12- چارتاقی کوشک، نطنز (چهار پایهٔ نیمهسالم، اکنون خانه‌سازی در پیرامون)
13- چارتاقی مصلی، یزد (سالم، اکنون انسداد درگاه‌ها و تبدیل به کتابخانه)
14- چارتاقی چاردری (سِپرو/ پَسرو)، نائین (چهار پایهٔ نیمهسالم)
15- چارتاقی گهواره‌دید، شیراز (بر جای یک چارتاقی کهن‌تر)
16- چارتاقی فیروزآباد، فیروزآباد فارس (کاملاً تخریب شده)
17- چارتاقی کازرون (دو پایهٔ نیمهسالم)
3- چارتاقی خرمایک، فراشبند
4- چارتاقی زاغ، فراشبند
5- چارتاقی قلعه قلی، فراشبند
6- چارتاقی تل جنگی، فراشبند
7- چارتاقی ملک، فراشبند
8- چارتاقی کنار سیاه، فیروزآباد
9- چارتاقی میمند، فیروزآباد
10- چارتاقی قمپ (تنگ کرم/ کریم)، فسا
11- چارتاقی سیمکان (صمیکان)، جهرم
12- چارتاقی آذرجو، جهرم
13- چارتاقی ایزدخواست
14- چارتاقی ده‌شیخ، کرمان
15- چارتاقی نگار، کرمان
16- چارتاقی نخلک، نائین
17- چارتاقی موشکان سرابله، لومار
منبع: رضا مرادی غیاث آبادی
http://www.ghiasabadi.com
چارتاقی یا چهارطاقی بناهایی با شکل متقارن چهار وجهی و با قاعده مربع را گویند که از چهار پایه با چهار تاق تشکیل شده و گنبدی به واسطهٔ چهار فیلپوش بر روی آنها ساخته شده است.
چارتاقی تعریفی اختصاصی و عمومی دارد. در تعریف اختصاصی، چارتاقیهای منفردی با عمر تقریبی دو هزار تا 1500 سال را گویند که در نواحی گوناگون ایران دیده می‌شوند و با همین نام شناخته می‌گردند. این چارتاقی‌ها، بناهای بزرگ و مستقلی هستند که عناصر معماری دیگری در آنها بکار نرفته و حتی بدون دیوار محاطی و در یا پنجره هستند.
پراکندگی جغرافیایی چارتاقی‌ها عموماً در نیمه غربی ایران، استان‌های میانی و جنوب غربی، و به ویژه در جنوب استان فارس است. پراکندگی چارتاقی‌ها در نیمه شرقی ایران بسیار محدود و اندک است.
علاوه بر این، نوعی دیگر از چارتاقی‌ها وجود دارند که بخاطر شباهت فراوان با چارتاقیهای منفرد با تعریف اختصاصی، با آنها اشتباه گرفته می‌شوند. این بناها با اینکه در ظاهر شبیه چارتاقی‌ها هستند اما تفاوت‌های مهمی با آنها دارند. این شبهچارتاقیها، بناهایی کوچک با ساختی ساده هستند که معمولاً در سده‌های اخیر ساخته شده‌اند. شبهچارتاقیها به منظور پوشش قبر، سایبان، خانه باغی، بقعه، و کارکردهای روزمرهٔ دیگری شبیه آن برپای شده‌اند. همچنین در شهرهای اردستان و زواره و برخی شهرهای جنوب کویر، بادگیرهایی چارتاقی‌مانند بر بام سرسرای خانه‌ها می‌سازند که آنها را نیز چارتاق می‌نامند.
اما در تعریف عمومی چارتاقی که ناظر بر سَبکی در معماری است؛ بخشی از بنا را که از چهار پایه و چهار تاق تشکیل شده و معمولاً اتاق مرکزی آن است، «چارتاقی» یا «معماری چارتاق» می‌نامند. چنین سازه‌ای در بسیاری از بناهای باستانی اعم از کاخ‌ها، مسجدها، امامزاده‌ها و نیایشگاه‌ها، کلیساها و بسیاری از بناهای دیگر دیده می‌شود که صحن اصلی و اتاق میانی این بناها با معماری چارتاق طراحی و ساخته شده است.
با این حال اتاق مرکزی برخی از این بناها واقعاً یک چارتاقی منفرد و اصیل بوده‌اند که در گذر زمان آنها را گسترش داده و یا بناهای دیگری بر آنها الحاق کرده‌اند. شمار این بناها فراوان هستند و به دلیل اینکه بنای اصلی چارتاقی در میان انبوهی از ساخت‌وسازها و آرایه‌های معماری فرورفته است، تشخیص آنها به راحتی امکان‌پذیر نیست (برای نمونه بنگرید به چارتاقی کهک).
فهرست چارتاقیهای ایران
1- چارتاقی بتخانهٔ آتشکوه، نیمه‌ور (سالم)
2- چارتاقی میل‌میلونه، نیمه‌ور (یک پایهٔ نیمهسالم)
3- چارتاقی نیاسر، کاشان (سالم، دستکاری و مرمت غیراصولی در سال‌های اخیر)
4- چارتاقی نویس (برزو)، تفرش (چهار پایهٔ نیمهسالم و بازسازی‌شده)
5- چارتاقی خیرآباد، بهبهان (چهار پایهٔ نیمهسالم و بازسازی‌شده)
6- چارتاقی کرمجگان، کهک (دو پایهٔ نیمهسالم)
7- چارتاقی کهک (سالم، انسداد درگاه‌ها و تبدیل به امامزاده زینب خاتون)
8- چارتاقی خورآباد، کهک (یک پایهٔ نیمهسالم)
9- چارتاقی خانه‌دیو، سبزوار (چهار پایهٔ نیمهسالم)
10- چارتاقی بازه‌هور، نیشابور (سالم، اکنون روزنهٔ شرقی مسدودشده)
11- چارتاقی چارقاپو، قصرشیرین (تخریب درجنگ و بازسازی‌شده)
12- چارتاقی کوشک، نطنز (چهار پایهٔ نیمهسالم، اکنون خانه‌سازی در پیرامون)
13- چارتاقی مصلی، یزد (سالم، اکنون انسداد درگاه‌ها و تبدیل به کتابخانه)
14- چارتاقی چاردری (سِپرو/ پَسرو)، نائین (چهار پایهٔ نیمهسالم)
15- چارتاقی گهواره‌دید، شیراز (بر جای یک چارتاقی کهن‌تر)
16- چارتاقی فیروزآباد، فیروزآباد فارس (کاملاً تخریب شده)
17- چارتاقی کازرون (دو پایهٔ نیمهسالم)
18- چارتاقی جِرِه (بالا ده)، فراشبند (چهار پایهٔ نیمهسالم)
19- چارتاقی بُرچشمه، فراشبند (چهار پایهٔ نیمهسالم با الحاقاتی در شمال)
20- چارتاقی نقاره‌خانه، فراشبند (چهار پایهٔ نیمهسالم با الحاقاتی در غرب)
21- چارتاقی آویز، فراشبند (چهار پایهٔ نیمهسالم با الحاقاتی در شمال و جنوب)
22- چارتاقی زرشیر (زهرشیر)، جهرم (چهار پایهٔ نیمهسالم)
23- چارتاقی قصر دختر (تنگ چک‌چک)، داراب (چهارپایهٔٔ نیمه سالم)
24- چارتاقی محلچه (اِوَز)، لار (چهار پایهٔ نیمهسالم و بازسازی‌شده)
25- چارتاقی سیاه‌گِل ایوان، ایلام (چهار پایهٔ نیمهسالم)
شبهچارتاقیها
1- چارتاقی قلعه ضحاک، هشترود
2- چارتاقی باغ ملک، ایذه
3- چارتاقی دره‌شهر، ایلام
4- چارتاقی کوهدشت
5- چاتراقی منج، لردگان
6- چارتاقی کبوران، تفرش
7- چارتاقی دستجرد، جرقویهٔ اصفهان
8- چارتاقی آران، آران و بیدگل
9- چارتاقی فیشوَر، لار
10- چارتاقی ایچ، استهبان
11- چارتاقی مسجد سنگی (آذرخش)، داراب
12- چارتاقی الزین، طارم
13- چارتاقی تشویر، طارم
14- چارتاقی گیلوان، طارم
15- چارتاقی سرچم، طارم
16- چارتاقی گیلان‌کشه، طارم
17- چارتاقی کَلّج، لوشان
18- چارتاقی زیارت، شیروان
19- چارتاقی چلاقد، مشهد
20- چارتاقی شادمیر، مشهد
21- چارتاقی سوراخانه، باکو (با تغییراتی بسیار در جای یک چارتاقی کهن‌تر)
22- چارتاقی تخت‌رستم، شهریار
23- چارتاقی تخت‌کیکاووس، شهریار
چارتاقیهای بررسی‌نشده
1- چارتاقی آغمیون، سراب
2- چارتاقی تون سبز، فراشبند3- چارتاقی خرمایک، فراشبند
4- چارتاقی زاغ، فراشبند
5- چارتاقی قلعه قلی، فراشبند
6- چارتاقی تل جنگی، فراشبند
7- چارتاقی ملک، فراشبند
8- چارتاقی کنار سیاه، فیروزآباد
9- چارتاقی میمند، فیروزآباد
10- چارتاقی قمپ (تنگ کرم/ کریم)، فسا
11- چارتاقی سیمکان (صمیکان)، جهرم
12- چارتاقی آذرجو، جهرم
13- چارتاقی ایزدخواست
14- چارتاقی ده‌شیخ، کرمان
15- چارتاقی نگار، کرمان
16- چارتاقی نخلک، نائین
17- چارتاقی موشکان سرابله، لومار
منبع: رضا مرادی غیاث آبادی
http://www.ghiasabadi.com
.jpg)
