خلاصه سخنرانی:هندسه شهری در بیشاپور

سخنران: عليرضا شاه محمدپور؛ عضو هيئت علمي پژوهشكده و مدير گروه حفاظت بناهاي تاريخي-فرهنگي

نواری که بین رشته کوه‌های زاگرس و خلیج فارس و جلگه­های بین النهرین قرار دارد در طول تاریخ یکی از مهمترین مسیرهای تردد بشر بوده و تمدن‌های زیادی در آن شکل گرفته اند. در دوره ساسانیان در این نوار شهرهای مهم ساسانی مانند: دارابگرد، شهر گور، بیشاپور، شوشتر، جندی شاپور تاسیس شدند. این باریکه از سمت شمال غربی به پایتخت مهم دوره پارتیان و ساسانیان یعنی شهر تیسفون ختم می­شد.
بنابراین، این وضعیت باعث شده است تا این مکان در سر راه جاده اصلی قرار گیرد که از دامنه ‌های جنوبی رشته کوههای زاگرس از سمت جنوب شرقی به سمت شمال غربی امتداد دارد. از طرف دیگر به علت صعب العبور بودن کوه‌های زاگرس تعداد مسیرهای کاروانرو که این رشته کوه‌ها را قطع می کردند بیشمار نبودند. یکی از این راه‌ها که شهرهای استان فارس را به جنوب و یکی از مهمترین بنادر تاریخی ایران یعنی بندر بوشهر و بندر باستانی سیراف متصل می کند از محلی می گذرد که شهر بیشاپور در آنجا قرار گرفته است. بنابراین بیشاپور در یکی از مهمترین تقاطع­های دو مسیر اصلی شرقی غربی و شمالی جنوبی واقع در جنوب زاگرس قرار گرفته است.
در شرق شهر بیشاپور کوه ها و تنگه هایی قرار دارد که نقش بسیار مهم و اساسی در شکل گیری شهر و اصولا فراهم نمودن مقدمات و لوازم حضور انسان در این نقطه و انتخاب این مکان برای توسعه شهر داشته است. در اینجا دو کوه با دامنه های پرانتزی خود طوری در مقابل هم قرار گرفته اند که فضای بین آنها مانند کاسه ای در میان گرفته شده و تنها مسیر دسترسی به داخل آن دو تنگه باریک است.
عامل دیگری که نقش کمتری از نوع و شکل کوه‌ها در شکل گیری سکونت بشر و گسترش تمدن در این منطقه نداشته است، رودخانه شاپور است. این رودخانه از دهانه تنگه شمالی وارد دشت می شود و بعد از عبور از میان دشت چوگان از تنگه جنوبی خارج می­شود. در بعضی قسمت‌ها که خاک سست تر بوده است بستر رودخانه عمیق تر شده است و دره‌ای را بوجود آورده است. این حالت در خروجی تنگ چوگان نمود بیشتری دارد، یعنی جایی که شهر بیشاپور در جنوب آن ساخته شده است و عملا در شهرسازی بیشاپور از اختلاف ارتفاعی که رودخانه ایجاد کرده به عنوان یک عامل تدافعی و حفاظتی استفاده شده است.
ساسانیان در خصوص ساخت و ساز و آبادانی کشور کوشش فراوانی کردند و آثار زیادی که نشان دهنده راه‌های دسترسی بین شهری، پل‌ها و سدهای ساخته شده در زمان حکومت ساسانیان است در کشور وجود دارد. در ساختن شهرهای جدید نیز این پادشاهان اقدامات زیادی کردند و در کتاب شهرستان‌ها که از زمان ساسانیان به جای مانده از بیش از صد شهر نام برده شده است. بعضی از شهرهایی که در زمان شاپور اول ساخته شده اند عبارتند از: بیشاپور در فارس، نیشابور در خراسان و جندی شاپور در خوزستان. استان فارس به عنوان خاستگاه سلسله ساسانیان بیشترین شهرهای ساسانی را در خود جای می دهد. اهمیت این شهرها از لحاظ دینی و مذهبی حتی پس از گسترش شاهنشاهی ایران و کم شدن اهمیت نظامی و سیاسی استان فارس همچنان در جای خود استوار بود.
مهمترین مدرک برپایی و شکوفایی شهر بیشاپور به دستور شاپور اول کتیبه‌ای است که بر روی یکی از دو ستون یادبود در وسط شهر نقش شده است. این ستون‌ها دقیقا در وسط شهر واقع شده اند و نقش محوری در هندسه شهر داشته‌اند.
آنچه که در بیشاپور پس از ورود اسلام تغییر اساسی کرد ساختار و کاربری شهر بود. با از بین رفتن سلطه شاهانه ساسانیان مردم فرصت یافتند تا در شهر دست به ساخت و ساز بزنند. بسیاری از ساختمان‌های قبلی را تغییر دادند و استفاده کردند و گاهی از مصالح بناهای نیمه مخروبه برای ساختن بناهای جدید استفاده کردند. در بعضی نقاط نیز شروع به احداث بناهای جدید در فضاهای خالی نمودند. ساختمان‌های عام المنفعه مانند مساجد و حمام و بازار و راسته‌های کارگاه‌های صنعتی و غیره نیز احداث شد. پس از ورود اسلام به منطقه زندگی در شهر بیشاپور چهار قرن ادامه داشت.
نوع مصالح باقی مانده و مشکلات پاکسازی و بازسازی ساختمان‌ها باعث شد که شهر پس از متروک شدن در همان حالت باقی بماند و مانند دیگر شهرهای ایران مجددا مورد استفاده قرار نگیرد. بنابراین چهره ای که امروزه از شهر بیشاپور در اختیار ماست منظره ای از یک شهر قرن دهم و یازدهم میلادی است. از این نظر شهر بیشاپور دارای مزایای فراوان برای مطالعه است. معمولا شهرهای این دوره دچار دخل و تصرفهای زیادی به علت استفاده های بعدی شدند که بیشاپور از آن مستثنی است. بسیاری از محققین بدون اینکه توجه داشته باشند که سطحی ترین لایه شهر متعلق به دوره اسلامی است، به استناد مشاهدات سطحی شهر در مورد شهرسازی دوره ساسانی اظهار نظر کرده اند. اظهار نظر در مورد معماری ساسانی در این محوطه تنها بر اساس حفاری‌هایی می تواند انجام پذیرد که در محله شاهی انجام شده است و معدود آثاری که در لایه های اسلامی نیز بکار رفته اند. مطالعه دقیق سطوح اسلامی نیز می تواند بسیاری از سئوالات مربوط به معماری ساسانی را پاسخ دهد ولی این روش بایستی با احتیاط زیاد و در نقاط خاصی صورت پذیرد.
منظور نقاطی است که لایه‌های اسلامی با فاصله زیادی از نظر عمق برروی لایه های ساسانی ساخته نشده باشند. در بعضی نقاط هم سطح بودن بعضی نشانه های معماری ساسانی و معماری اسلامی نشان از آن دارد که بنای اسلامی یا برروی زمین بکر ساخته شده شده یا اینکه دقیقا برروی پلان شهری ساسانی بنا شده است. زیرا نوع مصالح شهر که همان سنگ‌های نتراشیده است اجازه مسطح کردن زمین و ساختن یک ساختمان را از ابتدای به ساکن به سازنده نمی داد. بلکه معمار مجبور بود با استفاده از آوار فروریخته از بخشی از طرح قبلی تبعیت کند.
گروهی از محققین بر اساس فرم خیابان‌های متقاطع دوره اسلامی حکم به استفاده از طرح شهرهای رومی در این شهر ساسانی را داده اند که مورد انتقاد شدید قرار گرفته است. با این حال می توان گفت که مطالعه معماری و شهر ساسانی بیشاپور بدون شناخت دقیق و همه جانبه شهر دوران اسلامی بیشاپور امکان پذیر نیست. مطالعه دقیق آخرین لایه حیات شهر می تواند قدم به قدم ما را در شناخت لایه‌های زیرین کمک کند. مطمئنا ساخت و سازهای دوره اسلامی از بسیاری از جهات از معماری ساسانی الگوبرداری و پیروی کرده است به خصوص که بسیاری از بناهای ساسانی در آن زمان برپا بوده اند و از اهمیت فضایی و شهری در کل مجموعه برخوردار بوده اند.
منبع:http://www.ichto.ir